Dẫn nhập

2. Nguồn gốc Đạo Phật

II. QUAN NIỆM CỦA PHẬT GIÁO VỀ SỰ CHẾT

III. QUAN NIỆM VỀ LUÂN HỒI CỦA PHẬT GIÁO

e. Niết bàn là gì?

f. Nghiệp báo

Vì có Nghiệp báo mới có Luân hồi. Vậy Nghiệp báo là gì?

Kamma (nghiệp), theo đúng định nghĩa của danh từ là hành động hay việc làm.

Định nghĩa tột cùng của Nghiệp là Tác ý (Cetanã). Tư tưởng, lời nói, việc làm thường do ý muốn làm động cơ khởi xuất. Phật giáo gọi ý muốn, hay ý chí, ấy là tác ý. Tất cả những hành động có tác ý, dầu biểu hiện do thân, khẩu hay ý đều tạo nghiệp. Tất cả những hành động có tác ý, thiện hay bất thiện đều tạo Nghiệp. Những hành động không cố ý, không có chủ tâm, mặc dầu đã biểu hiện bằng lời nói hay việc làm đều không tạo Nghiệp. Như thế, tác ý là yếu tố tối quan trọng để tạo Nghiệp. (p. 356)

Theo Phật giáo, nghiệp được gây nên bởi hành, cụ thể là do thân, miệng, ý tạo ra. Nghiệp là hành, làm, động lực tạo ra luân hồi. Chúng ta sinh ra trong trạng thái mà chính hành động của ta trong quá khứ đã tạo nên. Nếu trong kiếp hiện tại mặc dầu sống đời sống trong sạch mà ta gặp phải những điều bất hạnh thì ta nên biết rằng đó là do nghiệp xấu của ta trong quá khứ. Trái lại, nếu sống đời nhơ bẩn tôïi lỗi mà ta vẫn được an vui hạnh phúc, giàu sang, may mắn, thì đó cũng do nghiệp tốt của ta đã tạo trong quá khứ. Hành động tốt và xấu của ta trong hiện tại cũng sẽ tạo quả ngay, khi duyên căn đầy đủ.

Từ trước thời Đức Phật, hai học thuyết Nghiệp Báo và Tái sanh đã được truyền bá sâu rộng tại Ấn Độ. Tuy nhiên, chính Đức Phật đã giải thích tận tường và trình bày đầy đủ giáo pháp cao siêu ấy, đến nay vẫn còn lưu truyền, nhằm giải thích những vấn đề cơ bản như:

Vì sao có sự bất đồng trong nhân loại?

Ta phải giải thích thế nào những sự chênh lệch tựa hồ như bất công trong thế gian?

Có chăng những nguyên nhân nhất định tạo nên thế chênh lệch trong thế gian? Nếu không, những bất đồng trên hẳn là sự ngẫu nhiên, xảy ra hoàn toàn do sự may rủi?

Bậc trí tuệ không thể tin nơi sự may rủi mù quáng, và không chấp nhận lối giải thích bằng sự ngẫu nhiên. Trong thế gian này không có điều chi xảy đến cho con người mà không do một hay nhiều nguyên nhân. Quả vui quả khổ của những người đang gặt hái đều sanh ra do những nhân tốt hay xấu đã tạo, hoặc trong kiếp hiện tai, hoặc trong những kiếp quá khứ.

Thuở Đức Phật còn tại tiền, có chàng thanh niên tên Subha thắc mắc trước trạng huống bất đồng giữa loài người, muốn tìm ra chân lý, đến gần Ngài và bạch rằng: “bạch Đức Thế Tôn, vì lý do nào và do nguyên nhân nào mà trong đời có người chết yểu (Appãyukã), có người thọ (Dĩghãyukã), có người bệnh hoạn (Bavhãbãdhã), và có người mạnh khoẻ (Appãdhã), có người xấu (Dubbannã) và có người đẹp (Vannavantã), có người nghèo khổ (Appabhogã) và có người giàu sang (Mahãbhogã), có người dốt (Duppannã) và có người trí tuệ (Pannavantã),…

Đức Phật trả lời vắn tắt thế này: “ Tất cả chúng sanh đều theo cái Nghiệp (Kamma) của chính mình như một di sản, như vật di truyền, như người chí thân, như chỗ nương tựa. Chính vì cái Nghiệp riêng của mỗi người mỗi khác nên mới có cảnh dị đồng giữa chúng sanh”[33]. Rồi Đức Phật giải thích cho Subha nghe từng trường hợp…[34]

Như trường hợp của Đức Phật, Ngài đã thọ sanh nhờ tinh trùng, minh châu và thụ bẩm gène của cha mẹ cũng như mọi chúng sanh. Nhưng về mặt thể chất cũng như về phương diện tinh thần, trong quí tộc, từ tổ tiên mấy đời xuống tới Ngài, không ai có thể so sánh với Ngài. Đức Phật đã có lần dạy rằng Ngài không thuộc dòng dõi vua chúa, mà thuộc dòng của chư Phật. Chắc chắn Đức Phật là bậc siêu nhân. Ngài sinh ra với Nghiệp phi thường mà chính Ngài đã tạo nên từ vô lượng kiếp.

Trường hợp hi hữu của Đức Phật chứng tỏ rằng năng lực của Nghiệp chẳng những chi phối cơ thể mà lại còn vượt lên trên, làm mất một phần hiệu năng của tinh trùng, minh châu và thụ bẩm gène của cha mẹ. Vì thế mà Đức Phật dạy rằng: “Ta là kẻ thừa hưởng kết quả hành vi tạo tác của Ta như một di sản từ quá khứ truyền lại”.

Những gì ta nói, nghĩ và làm là của ta. Chính tư tưởng, lời nói và hành động là nghiệp. Và chính Nghiệp đưa ta lên hay xuống từ kiếp này sang kiếp khác, mãi mãi trong vòng luân hồi. Đức Phật dạy:

“Phước báu và tội lỗi mà con người tạo ra là tất cả những gì mà con người làm chủ, là những gì đưa con người đi, từ nơi này đến nơi khác…

“Là những gì luôn luôn chạy theo bén gót con người như bóng theo hình.

“Vậy, từ đây con người hãy tích trữ cái tốt để đem đi nơi khác, trong tương lai.

 “Hãy tạo một nền tảng vững chắc cho thế gian ngày mai”[35]

Tóm lại, theo Đức Phật dạy, những sự chênh lệch về tinh thần, đạo đức, trí tuệ và bẩm tánh… một phần lớn tuỳ thuộc hành động và khuynh hướng của chúng ta trong quá khứ, hiện tại và tương lai, tức là Nghiệp vậy.

Nhưng tất cả không do Nghiệp

Chúng ta có phải gặt hái tất cả những gì đã gieo không? Không nhất thiết phải như thế. Trong kinh Tăng Nhứt A-Hàm, Anguttara Nikãya, Đức Phật dạy: “Nếu ai cho rằng con người phải gặt hái hết kết quả của tất ca những hành động trong quá khứ thì không thể có đời sống đạo đức, và con người cũng không thể có cơ hội để tận diệt phiền não. Nhưng nếu nói rằng quả gặt tương xứng với nhân thì ắt có đời sống đạo đức, và con người sẽ có cơ hội để dật tắt phiền não”[36].

Mặc dầu chủ trương rằng nguyên nhân chính tạo nên chênh lệch trong đời sống là sự khác biệt giữa cái Nghiệp của chúng sanh, Phật giáo không quả quyết rằng tất cả là do nơi Nghiệp. Nói cách khác, Nghiệp không phải là nguyên nhân duy nhất tạo nên những sự khác biệt, chênh lệch giữa chúng sanh. Định luật Nghiệp báo tuy quan trọng, cũng chỉ là một trong hai mươi bốn nhân duyên (Paccaya)[37] trong đời sống.

Để điều chỉnh quan niệm cho rằng những quả lành, dữ, hay không lành, không dữ, tất cả đều phát sanh do những hành động trong quá khứ, Đức Phật dạy rằng: “Nếu luận như vậy và quả quyết rằng do những hành động trong quá khứ mà con người trở thành sát nhân, trộm cướp, dâm loàn, tham lam, xảo quyệt, hư hèn,… thì ta sẽ có lý do mà ỷ lại, dựa trên quá khứ mà không muốn thực hiện, khống cố gắng thực hiện, và cũng không thấy cần thiết phải thực hiện, hay không thực hiện, một hành động, dầu hành động ấy có đáng thực hiện hay không”.[38]

Nếu kiếp sống hiện tại tuyệt đối do hành động quá khứ chi phối hay hoàn toàn do tiền Nghiệp chủ động thì định luật Nghiệp báo chẳng có gì khác hơn là Thuyết Định mạng hay là Tiền định. Không còn ai tự do  để cải thiện đời sống mình, trong hiện tại hay trong tương lai, và tự do ý chí chỉ là một điều phi lý. Đời sống trở nên hoàn toàn tự động và con người không mấy khác biệt với cái máy. Thuyết Định mạng như thế không phải là định luật Nghiệp báo trong Phật giáo.

Như vậy, theo lời Đức Phật dạy, ta có thể uốn nắn cái Nghiệp của ta, vì nếu như phải trả hết tất cả hành động trong quá khứ thì chúng sanh ắt phải chịu sống vĩnh viễn trong đau khổ và không thể mong có ngày giải thoát. Dầu không hoàn toàn làm chủ cái Nghiệp – vì nhân đã gieo – nhưng ta cũng không hoàn toàn phải bó tay chịu làm nô lệ. Dầu con người xấu xa đê tiện nhất cũng có thể cố gắng trở nên trong sạch đạo đức. Chúng ta luôn luôn biến đổi và luôn luôn đang trở thành một cái gì mới, và cái mới ấy tuỳ thuộc hành động của chính ta. Từng giây, từng phút, ta có thể tự cải hoá, làm cho ta trở nên tốt đẹp hơn hoặc xấu hơn, dầu người tội lỗi hư hèn nhất cũng không đáng khinh. Trái lại, ta nên tạo cho họ một niềm tin tưởng nơi sự cố gắng cải thiện bản chất bình sanh của họ. Biết đâu một lúc nào trong quá khứ ta cũng đã từng ở trong tình trạng như thế và nay ta đã tiến bộ. Hôm nay, ở trong một vị trí thấp kém, họ cũng có thể cố gắng theo ta và có khi còn tiến bộ hơn ta.

Phật giáo phân biệt năm định luật (Niyama)[39], hay năm lịch trình chi phối sự tiến triển vật chất và tinh thần:

2. Quan niệm của Phật giáo Tiểu thừa và Đại thừa về sự luân hồi

IV. NHỮNG NHẬN ĐỊNH

1. Một vài suy nghĩ qua  Giáo lý Phật giáo về sự chết và luân hồi

Sau khi đã tìm hiểu quan niệm của Phật giáo về sự chết và luân hồi chúng ta có một vài suy nghĩ về những quan niệm này như sau:

Như chúng ta đã biết Phật giáo đã khám phá ra qui luật của muôn loài đó là vô thường, không có gì là tồn tại vĩnh viễn, hễ có sinh là có tử. Luật này không dành cho một người, luật này cũng không dành cho một làng, một nước, mà luật này là luật dành cho mọi người. Chính quan niệm vô thường này có thể nói phần nào giúp cho con người cảm thấy nhẹ nhàng hơn khi phải đối diện với cái chết, vì tất cả mọi người đều phải chết. Đồng thời khi con người nhận ra bản chất vô thường và giới hạn của mình, điều này sẽ giúp họ nhìn lại cách sống, nghĩa là đừng quá bám víu vào cái kiếp nhân sinh để rồi lại phải khổ mãi, từ đó họ không còn bị lòng tham thúc đẩy để tạo những Nghiệp xấu. Mặt khác, khi nói đến luân hồi, giáo lý của Phật giáo cũng đề cập đến ảnh hưởng của nghiệp báo đối với quá trình tái sanh. Nếu kiếp trước tôi tạo ra những Nghiệp lành thì tôi sẽ được đầu thai vào kiếp sống tốt hơn, và ngược lại. Điều này cũng có tác dụng làm cho con người ý thức hơn về cách sống của mình trong hiện tại, hầu xây dựng một cuộc sống công bằng và nhân ái hơn.

Mục đích mà anh em Phật giáo hướng đến không chỉ dừng lại ở sau cái chết và luân hồi, mà còn đi đến chỗ giải thoát khỏi luân hồi, sanh tử. Mục đích cuối cùng của Phật giáo là đưa con người đến giải thoát. Giáo lý Tự độ đề cao ý thức, ý chí và năng lực của con người, đây là điểm giáo huấn mang tính tích cực thực tiễn, vì để được giải thoát thì hơn ai hết, chính cá nhân mỗi người phải có khát vọng được giải thoát và phấn đấu đến cùng cho khát vọng chính đáng đó. Đó chính là Niết bàn. 

Tuy nhiên, chúng ta cũng nhận thấy những vấn nạn trong những quan niệm này:

Nếu Phật giáo nói chết là luật chung cho mọi loài và con người cũng phải chịu chi phối bởi luật vô thường ấy. Sanh tử là qui luật hợp tan vô thường, thế thì đâu là giá trị của xác thân vật chất mà tất cả mọi cố gắng của từng người và toàn xã hội đã tập trung về nó: khoa học, kỹ thuật, văn hoá, nghệ thuật,…và cả tôn giáo nữa.

Nói chết là khổ do vô minh và mê lầm. Người tuệ giác sẽ được giải thoát khỏi cái khổ đó, nhưng trong thực tế thử hỏi đã được mấy người được tuệ giác như thế. Không quá bi quan ta cũng dễ nhận ra rằng cái khổ như thế sẽ còn tồn tại mãi trong kiếp nhân sinh.

Theo Phật giáo Đại thừa, trên phương diện bản thể thì không có cái gọi là “chết”, nhưng chỉ là sự luân chuyển như những đợt sóng, như thay chiếc áo cũ bằng chiếc áo mới, đó là luồng gió Nghiệp đẩy đưa tâm thức đi đầu thai. Như thế môãi lần có người được sinh ra là phải có một người không còn tồn tại trên thế gian (vì áo mới thì thay thế áo cũ), có đúng chăng mọi sự sống trên trần gian luôn luôn ổn định về số lượng.

Trong quan niệm luân hồi - tái sanh của Phật giáo thì con người có thể trở thành một loài nào đó tuỳ vào Nghiệp mà mình đã tạo ở kiếp trước. Vậy làm gì có sự phân biệt về phẩm giá của con người với các loài khác! Còn nữa, nếu kiếp tới con người nào đó phải đầu thai vào một thứ động vật, đã không có trí khôn để tạo thiện Nghiệp lại còn sống theo bản năng của loại cầm thú, thế thì sự giải thoát ở một kiếp nào đó sẽ đạt được như thế nào!

Theo quan  niệm luân hồi của Phật giáo, cuộc sống hiện tại không phải là duy nhất  mà có thể còn trải qua nhiều kiếp khác, vậy con người có cần phải cố gắng sống thiện ngay trong kiếp này chăng, trong khi đó còn rất nhiều cơ hội trong các kiếp khác! Giá trị của thời gian phải chăng đang bị phủ nhận, mặc dầu không trực tiếp nói ra.

Cuối cùng, với giáo lý “tự độ”, liệu có được chăng một năng lực siêu nhiên trong xác thân thuần tuý tự nhiên để con người tự giải thoát chính mình? Giáo lý Từ bi sẽ phải giải thích thế nào khi mọi cố gắng tạo thiện Nghiệp, kể cả những việc bác ái cuối cùng cũng chỉ là qui về mình, để giải thoát cá nhân mình. Tính xã hội của loài người là một hình thức giả trá, không cần thiết chăng!  Và như vậy ai sẽ làm chủ vũ trụ này và kiếp nhân sinh bắt nguồn từ đâu? Không có Đấng thưởng phạt mà cũng chẳng có người chịu thưởng phạt công minh đời đời. Tình trạng Niết bàn tuy biết là không thể định nghĩa được nhưng cũng thật là khó hiểu, càng khó hiểu hơn khi không có một linh hồn trường cửu.

2. Vài điểm khác biệt cơ bản giữa Công Giáo và Phật giáo trong quan niệm về cái chết và sau cái chết.

Qua phần nhận định tổng lược trên, ta cũng nên đối chiếu giáo lý đó với Giáo lý của Giáo Hội Công Giáo về Cánh Chung học, không nhằm chê bai khích bác hoặc tự đề cao mình cho bằng hiểu thêm cứu cánh tuyệt đối và hoàn hảo trong niềm tin vào Lời Chân Lý của Chúa Giêsu, và niềm tin của Giáo Hội.  

Quả thật, càng không muốn nghĩ đến sự chết, người ta càng bị thế giới bên kia mê hoặc. Đã không ít hơn một  lần chúng ta nghe nói đến sự thành công của các đạo bí truyền và của các thuyết ngộ đạo. Đặc biệt thuyết luân hồi chẳng hạn, mượn trong hệ thống tư tưởng Á Đông, đang thu hút mạnh mẽ người Âu Châu.[45]

Thuyết luân hồi quả quyết có một cuộc sống mới sau khi chết, bởi sự đầu thai vào những cơ thể khác. Sự đầu thai này làm cho thân xác chỉ là chỗ tạm trú, tầm thường hoá đời sống cá nhân và cất ra khỏi nó cái giá trị đặc biệt là phẩm giá vô biên mà Thiên Chúa trao ban. Thuyết luân hồi loại bỏ sự sống lại của thân xác và từ chối thực tại của ơn tha thứ. Xác tín rằng mỗi người được Chúa yêu thương bằng một cách duy nhất và vĩnh cửu, lại được kêu gọi sống hiệp thông với Thiên Chúa, đức tin Kitô giáo bác bỏ tận gốc thuyết luân hồi.

a. Về sự chết

Ở đây ta không bàn về cái chết sinh học, một sự tan rã của xác thân. Nhưng là nói đến ý nghĩa của sự chết. Qua phần trình bày trên, ta thấy giáo lý Phật giáo nổi rõ hai quan niệm về sự chết: chết là qui luật tất nhiên “vô thường” của vạn pháp, và chết là khổ.

1) Chết là qui luật tất nhiên “vô thường” của vạn pháp

Xác thân là sự hợp lại của ngũ uẩn, và có hợp đương nhiên sẽ có ly tán. Vô thường là một chân lý hiển nhiên, vạn pháp trong thế gian đều lưu chuyển biến dịch, không có gì thường trụ bất biến. Vì thế chết được coi như là sự chấm dứt của một “Nhất kỳ vô thường” này và mở đầu cho một “Nhất kỳ vô thường” khác. Như trong Khế Kinh có nói: “phàm vật chi có hình tướng đều bị hoại diệt”. Nguyên nhân của cái chết là do vạn pháp trong vũ trụ đều bị luật vô thường chi phối.

Giáo lý Đại thừa còn đi xa hơn khi cho rằng cái ta gọi là “chết” chẳng qua chỉ là hiện tượng bên ngoài. Xét về mặt bản thể thì không có cái gọi là “chết” bao giờ. Hiện tượng thì bị “nhận thức hoá”ù bởi giới hạn của giác quan, còn thực tại thì là “Chân như”, không thể đo lường mà cũng chẳng thể hình dung. Sinh diệt chỉ là giả tướng của biến hoá, bản thể thì chưa từng sinh diệt cũng chẳng hề biến động. Hay nói cách khác, trên phương diện hiện tượng ta thấy có cái chết, nhưng trên phương diện bản thể của con người thì không có.

Như thế thì thật ra theo giáo lý Phật giáo con người ta có phải chết thật không? Dù trả lời thế nào thì hiện tượng chết – không còn diễn ra quá trình trao đổi chất nơi thể xác – vẫn là một điều không thể chối cãi được. Và vì con người ta không thể sống mà tách rời hoàn toàn những hiện tượng bên ngoài, nên chết là một sự thật hiển nhiên kiểm chứng được: Sự chết là có thật.

Điều đó không quan trọng, điều quan trọng hơn là cứ theo giòng tư tưởng này thì chết hay sống là một điều tự nhiên như trái đất xoay quanh mặt trời, hay chỉ như một sự tình cờ hợp rồi lại tan của ngũ uẩn, và phần nào tuỳ thuộc vào con người: sống lâu hay mau, sướng hay khổ, đẹp hay xấu,…là một phần do Nghiệp. Và như thế, sự sống cũng chẳng cao quí gì hơn cái chết vì tất cả đều là hư vô, là khổ.

Giáo Lý của Hội Thánh Công Giáo mở ra cho người tín hữu một viễn cảnh tươi đẹp của sự chết: “Chết trong Đức Giêsu Kitô” (GLCG. 1005). Chúng ta không phủ nhận cái chết, cho dù trước cái chết, bí ẩn về con người lên cao tột độ (GS. 18 ). Con người phải chết đó là điều tự nhiên. Nhưng đức tin cho ta biết “chết là tiền công tội lỗi” (Rm 6,23). Mặc dù theo bản tính tự nhiên con người phải chết, nhưng Thiên Chúa đã muốn nó không phải chết. Cái chết đi ngược lại với ý định của Thiên Chúa sáng tạo, và nó bước vào trần gian như hậu quả của tội lỗi. Vì thế, cái chết là kẻ thù cuối cùng của con người cần phải bị tiêu diệt. Thực tại này cho ta một cái nhìn bức thiết hơn về cuộc sống. Nhớ đến cái chết, chúng ta phải nhớ đời người có hạn (Gv 12,1-7 ).

Lật trang Kinh thánh đầu tiên trong Sách Sáng Thế ta thấy chính Thiên Chúa đã tạo dựng nên con người giống hình ảnh Ngài, và truyền ban sự sống của Ngài cho con người. Như thế, cả thân xác và sự sống con người là hồng ân Thiên Chúa ban cho. “Mọi sự đều tốt đẹp” vì sự sống là tốt đẹp. Nay con người phải chết là vì con người đã phạm tội. “Bởi một người mà tội lỗi đã nhập vào thế gian, và bởi tội thì có sự chết” (Rm 5,12). Như thế, chết là hậu quả của tội, còn sự sống thì mãi thuộc về Thiên Chúa. Con người không có quyền tăng hay giảm “thọ mạng” của mình. Không phải là một sự tình cờ, nhưng Thiên Chúa tạo dựng nên con người và trao ban sự sống vì yêu thương. Như thế, chúng ta tôn trọng sự sống của chính mình cũng như của người khác không phải chỉ vì một lý do đơn thuần là luân lý, nhưng là vì xác và hồn của con người đã được vinh dự thuộc về Đức Kitô, là Đền thờ Thiên Chúa (1Cr 6,13-15.19-20). Con người phải chết vì đã khước từ Tình Yêu, khước từ Sự Sống vĩnh cửu là Thiên Chúa.  

2) Chết là khổ

Chết là khổ vì ta mê lầm và vô minh, do nhận thức sai lầm rằng vạn pháp luôn thường trụ bất biến, và mong muốn nó luôn thường trụ bất biến, ngay cả với mạng sống con người. Do đó, người ta khổ vì tử biệt, khổ vì sợ hãi, khổ vì biết mình phải chết. Diệt được vô minh con người sẽ hết khổ.

Chết là khổ vì con người ta vẫn mãi vần xoay trong vòng quay luân hồi, là tiếp tục gánh chịu Bát khổ của một kiếp sống mới. Đạt đến Niết bàn con người ta mới hết khổ. Đức Phật đã phải nhiều năm tu luyện, chiêm niệm trong thiền định mới tuệ giác được chân lý đó.

Mỗi tín hữu Công Giáo cũng sẽ phải khổ như thế trước cái chết và còn khổ hơn nữa nếu như Đức Kitô đã không sống lại; dù chưa giải thích được hết mọi huyền bí về các thực tại bên kia thế giới, bởi vì những thực tại này vượt quá phạm vi kinh nghiệm của loài người.  Nhưng Đức tin Kitô giáo cũng cho phép chúng ta quả quyết về “các điều lòng người chưa hề dám mơ tới” (1Cr 2,9). Đức tin Kitô giáo nắm chắc các điều ấy từ Mạc Khải và dựa vào sự Phục Sinh của Đức Kitô: “Nếu Đức Kitô không phục sinh, thì đức tin của chúng ta sẽ thành ra vô ích, và những kẻ đã chết trong Ngài sẽ bị tiêu ma. Nếu chúng ta cậy trông vào Đức Kitô chỉ vì đời sống này thôi, chúng ta là những kẻ đáng thương hơn hết mọi người” (1Cr 15,17-19). Nếu như “Bởi một người mà tội lỗi đã vào trong thế gian, và bởi tội thì có sự chết”, thì nay cũng “Bởi một người mà sự Công Chính đã đến thế gian, và bởi sự Công Chính thì mọi người đều được Ơn Cứu Độ”. Niềm xác tín trong hân hoan của Thánh Tông đồ dân ngoại đã trở thành niềm xác tín của mọi kẻ tin: “Đối với tôi sống là Đức Kitô và, chết là một mối lợi lớn” (Phi 1,21). Chết là “sinh thì”, là bước vào một cuộc sống mới, một cuộc sống vĩnh cửu. Nét mới mẻ của sự chết trong Kitô giáo là người Tín hữu có thể biến đổi sự chết của mình bằng cách theo gương Đức Kitô, biến sự chết ấy thành hy lễ cuối cùng. Theo nghĩa Kitô giáo, sự chết đối với kẻ nhìn thấy nó đến gần, là ký thác cả đời sống vào lòng từ bi của Thiên Chúa, và đón nhận ân sủng của cây trông. Kitô giáo đem lại ý nghĩa mới cho cái chết: nhờ Bí tích Thánh Tẩy, Kitô hữu đã “cùng chết với Đức Kitô” cách bí nhiệm để sống một đời sống mới, cái thể xác sẽ kết thúc việc “cùng chết với Đức Kitô” mỗi ngày để nên hoàn tất việc tháp nhập chúng ta vĩnh viễn vào Người và nhờ công trình cứu độ của Người. (GLCG. 1010) “Anh em hãy để tôi lãnh nhận ánh sáng tinh tuyền, khi nào tôi  tới được đó, tôi mới thực sự là một con người”.[46]       
 

Cũng qua phần trình bày giáo lý về luân hồi của Phật giáo, ta thấy giáo lý này dẫn đến hai tình trạng sau khi chết: bắt đầu một kiếp sống mới, hoặc đạt đến Niết bàn.

1) Lại bắt đầu một kiếp sống mới

Kiếp sống mới này tuỳ thuộc phần lớn vào Nghiệp quá khứ và một “quyết định” khá quan trọng của tâm thức trong cõi trung ấm. Luồng gió Nghiệp trong cõi Trung ấm thật khó mà cưỡng lại được, và thế là Ta lại là Ta, vì Ta đi đầu thai;  mà cũng chẳng phải là Ta, vì theo giáo lý vô ngã, Phật giáo nào có cái Ta bao giờ, cái Ta chỉ là ảo vọng. Nói chết là hết thì không đúng, nhưng sau khi chết thì tôi là gì khi cái Ta thì không có thực, còn xác thân thì do ngũ uẩn mới hợp thành theo một qui luật tự nhiên nào đó, và lại bắt đầu một cuộc nhân sinh (hoặc vật sinh) sinh học mới. Thôi thì điều này cũng không quan trọng, điều quan trọng hơn muốn nói tới ở đây là Phật giáo quan niệm sau khi chết không có một cái gọi là linh hồn hay cái Ta vĩnh cửu tồn tại, và thân xác trong kiếp sống mới là một xác thân mới. Xác thân đã chết thì chẳng bao giờ được phục sinh như là chính nó đã có! Con người ta không phải chỉ sống có một lần, nhưng là trải qua nhiều kiếp sống; cũng như không phải chỉ chết một lần, nhưng là nhiều lần.

Con người là xác - hồn, xác thì hư hoại khi chết, nhưng linh hồn thì bất tử. Cựu ước quả quyết rằng kẻ chết không bị huỷ diệt, họ vẫn sống gần bên Chúa, dưới hình thức huyền nhiệm nào đó (Kh 3,1-9).

Khi chấp nhận chân lý: “sau khi chết, sự sống của con người không bị huỷ diệt hoàn toàn, mà chỉ biến đổi theo sự hiệp thông mới mẻ với Thiên Chúa”, Giáo hội chủ trương rằng “sau khi thân xác đã chết, một yếu tố thiêng liêng vẫn còn tồn tại”. Yếu tố ấy được truyền thống gọi là “linh hồn”. Nhờ liên hệ với Thiên Chúa hằng có đời đời đã tạo dựng linh hồn, mà chính linh hồn cũng được bất tử.[47] Được phú bẩm linh hồn bất tử, con người sau khi chết có thể gặp gỡ Đấng Tạo Hoá là Thiên Chúa của mình.[48]

Như thế, một đời sống mới sau khi chết là đời sống được kết hiệp mật thiết với Thiên Chúa tuỳ theo mức độ đáp trả của con người với tình yêu của Ngài. Một cuộc sống và chỉ một mà thôi, dù sống lâu hay mau, dù tài năng hay bất tài,… Thiên Chúa không bao giờ đòi hỏi quá mức lợi lộc với số “vốn” mà Ngài đã ban cho. Chết là kết thúc cuộc lữ hành trần thế, kết thúc thời gian Thiên Chúa gia ân và thương xót để con người sống cuộc đời trần thế theo thánh ý Thiên Chúa và quyết định số phận tối hậu của mình. Khi chấm dứt cuộc đời trần thế duy nhất này (LG. 48), chúng ta sẽ không trở lại với những cuộc sống trần thế khác. “Con người chỉ chết một lần” (Dt 9,29), không “đầu thai” sau khi chết (GLCG. 1013). Dù chưa thể thấu triệt được một cách trọn vẹn tình trạng của đời sống mới trong Thiên Chúa như thế nào về cách giải thích sự đồng nhất của hồn – xác, thì niềm tin Công Giáo, trong ánh sáng Mạc khải của Lời Thiên Chúa vẫn mạnh mẻ tuyên xưng “ Tôi tin xác loài người ngày sau sống lại và sự sống đời sau”.[49] Một niềm tin nói lên công trình tạo dựng tuyệt đỉnh của Thiên Chúa, con người, quả là tốt đẹp; lại càng tốt đẹp hơn khi được tái tạo lần thứ hai bằng chính tình yêu Tử Nạn và Phục Sinh của Ngôi Hai Thiên Chúa; Một niềm tin tìm được nguyên lý trong sự Phục Sinh của Đức Kitô “Trưởng tử giữa kẻ chết” (Cl 1,18), “Hoa quả đầu mùa của những kẻ đã an nghỉ” (1Cr 15,20).  Khi nói về sự sống lại của kẻ chết, Thánh Phaolô đã cho chúng ta nhận ra một điểm quyết liệt của đức tin Kitô giáo: “Nếu không có sự sống lại của kẻ chết, thì Đức Kitô đã không sống lại. Và nếu Đức Kitô không sống lại, thì lời giảng dạy của chúng tôi cũng như đức tin của anh em đều ra vô ích” (1Cr 15,13-14). Và “Thiên Chúa là Chúa của kẻ sống” (Mt 22,28-32)

2)  Niết bàn là cảnh phúc sau cùng tuyệt đối

Qua giáo lý Phật giáo, ta thấy chính Đức Phật đã chỉ đường, đề ra phương pháp để nhân sinh phá vỡ u minh, để diệt khổ, kiếp này chưa được thì kiếp sau, hoặc kiếp sau hoặc kiếp sau nữa… và điểm đến cuối cùng của anh em Phật giáo là Niết bàn, một tình trạng không còn khổ, vì không còn sanh tử luân hồi, không còn cái “Ta u mê phiền toái” cứ mãi đưa đẩy con người vào “thất tình, bát khổ”. Một tình trạng thật đáng mơ ước, và không chỉ có trong ước mơ mà thôi, mà mọi người ai cũng có khả năng và trước hay sau gì rồi cũng sẽ đạt tới (trong một kiếp nào đó) bằng chính Nghiệp lực của mình, không một ơn cứu độ nào cho mình đến từ bên ngoài mình, mọi người ai nấy hãy tự cứu lấy chính mình, mọi hình thức cúng tế, cầu nguyện,… chỉ là biểu hiện của một lòng hiếu thảo của người đang sống.  Như thế chủ thuyết “Tự độ” đã mang lại cho nhân sinh một giáo lý tự giải thoát chính khi đang sống trong vô minh. Con người tự nhiên có khả năng đạt tới siêu nhiên bằng “chất” tự nhiên của mình!

Giáo lý Tự độ thật là ý nghĩa vì đã giúp cho người ta ý thức tạo Nghiệp tốt cho mình để đạt tới hạnh phúc tuyệt đối là Niết bàn. Nhưng chẳng làm sao hiểu được hạnh phúc Niết bàn đó chủ thể nào sẽ hưởng. Hay nói đúng hơn là chẳng có gì để hưởng vì đó là một tình trạng “Không tình trạng”. Một chuỗi cố gắng tạo Nghiệp tốt qua nhiều kiếp sống để rồi cuối cùng hạnh phúc tuyệt đối đạt được là “ta chẳng còn ai” và “Ta cũng chẳng còn Ta”. Xác thân là vô thường, là sự tan hợp tình cờ của Ngũ uẩn, không có một linh hồn thiêng liêng bất tử, thì nhất định hạnh phúc sẽ là hư không  như thế. Nói thế không có nghĩa là phủ nhận hay kết án một hệ thống giáo lý tầm vĩ mô như của anh em Phật giáo, và quan điểm về hạnh phúc của mỗi người mỗi khác.   
  
Nếu như Giáo lý Phật giáo dạy rằng sau lần chết “cuối cùng” của con người chỉ có một tình trạng duy nhất là Niết bàn, thì lần giở các trang Thánh Kinh và Giáo Lý Hội Thánh Công Giáo, cho ta thấy phán xét (Phán xét chung và Phán xét riêng)[50] tác dụng trong ánh sáng Đức Kitô và sau cùng dẫn đưa đến hai tình trạng, hai hoàn cảnh hoàn toàn tương phản: Thiên Đàng và Hoả Ngục. Đó là những thực tại của đức tin Kitô giáo được chứng thực rõ ràng trong Thánh Kinh, cho dù với một ngôn ngữ nhiều hình ảnh. Những viễn cảnh về định mênh con người cho thấy mọi người phải thận trong trong những chọn lựa căn bản của mình trong một cuộc sống duy nhất trên trần gian (x. Mt 5,1-12; Ga 5,22-30; Ga 3,14). Những chọn lựa ấy được thể hiện bằng những cách  sống đạo hạnh cụ thể (Mt 25,31-46).

Thiên Đàng ám chỉ đặc biệt thế giới của Thiên Chúa. Cũng theo nghĩa ấy mà chúng ta ngỏ lời với Thiên Chúa trong kinh Chúa Giêsu đã dạy: “Lạy Cha chúng con ở trên trời”. Tân ước cũng theo một ý nghĩa đó, khi thì “Vương quốc Thiên Chúa”, khi thì “Vương quốc trên Trời”. “Lên trời” tức là đi gặp gỡ Đức Kitô trên “Thiên Đàng” (x. Lc 23,43), để “ở cùng Người”, “cư ngụ với Người” (x. Phi 1,23; Rm 6,8). Thiên đàng là sự thành tựu viên mãn của đời sốn trong tình yêu Thiên Chúa ba Ngôi và trong tình huynh đệ. Hạnh phúc Thiên đàng không phải là hạnh phúc đơn độc. Hạnh phúc ấy là hiệp thông với Thiên Chúa, với tất cả những ai đang sống  trong tình yêu Thiên Chúa, tình yêu Chúa Thánh Thần, với những kẻ cầu nguyện  tại thế và những kẻ đã lìa trần. Hạnh phúc ấy là sự thể hiện toàn vẹn mầu nhiệm các Thánh cùng thông công[51]. Như thế, “sự hiệp thông giữa những người còn trên đường lữ thứ và những anh em đã an giấc trong Đức Kitô không bị gián đoạn” (Giáo hội, số 49). Lời dạy này cũng căn cứ trên tập quán cầu nguyện cho những người quá cố mà Kinh Thánh đã nói: vì thế ông Giuđa Macabêô “xin dâng lễ đền tội cho những người chết để họ được giải thoát khỏi tội lỗi” (2Mcb 12,46). Hội Thánh cũng khuyên chúng ta bố thí, làm việc hãm mình và nhường các ân xá cho những người đã qua đời. (GLCG. 1032)

Hoả ngục là hậu quả của sự khước từ hoàn toàn Thiên Chúa và mọi ơn cứu giúp của Ngài, là từ chối sự sống và niềm vui mà Thiên Chúa trao ban mà Sách Khải Huyền diễn tả”Sự chết lần thứ hai” (Kh 2,11; 20,14). Thiên Chúa không tiền định cho ai xuống Hoả ngục. Ai tự ý lìa bỏ Thiên Chúa bằng một tội trọng và chai lì đến cùng, sẽ phải xuống Hoả ngục. Trong phụng vụ Thánh Thể và trong kinh nguyện hằng ngày của tín hữu, Hội Thánh khẩn cầu Thiên Chúa từ bi, “Đấng không muốn cho ai phải diệt vong, nhưng muốn cho mọi người ăn năn hối cải” (2P 3,9)[52]. Những lời Kinh Thánh xác quyết và Hội Thánh dạy về Hoả ngục là lời mời gọi con người phải có trách nhiệm xử dụng tự do để đạt tới hạnh phúc đời đời; đồng thời thúc dục chúng ta ăn năn hối cải: “Hãy qua cửa hẹp mà vào Nước Trời, vì cửa rộng và đường rộng thì dẫn tới diệt vong, mà nhiều người lại đi qua đó; còn cửa hẹp và đường hẹp thì đưa tới sự sống, nhưng ít người tìm được lối ấy” (Mt 7, 13-14).

Ngoài ra Hội Thánh còn dạy rằng những người chết trong ân nghĩa Chúa nhưng chưa được thanh luyện hoàn toàn, mặc dù được cứu độ đời đời, còn phải chịu thanh luyện sau khi chết, để đạt được sự thánh thiện cần thiết để vào hưởng Thiên Đàng. Hội Thánh gọi việc thanh luyện cuối cùng này là Luyện ngục. “đối với một số tội nhẹ, phải tin là trước phán xét chung có lửa thanh luyện. Chúa Giêsu xác nhận: nếu ai nói phạm đến Chúa Thánh Thần người ấy sẽ chẳng được tha cả đời này lẫn đời sau (Mt 12,31). Qua khẳng định này, chúng ta có thể hiểu là một số tội có thể được tha ở đời này, nhưng một số tội khác thì phải đợi đời sau” (GLCG. 1030-1031).

Vì tội của con người đầu tiên, con người không còn khả năng “tự độ”. Đề cao Ân sủng của Thiên Chúa là điều kiện tuyệt đối cần thiết để con người được cứu độ, nhưng cũng không phủ nhận tự do của con người trong sự đáp trả lời mời gọi của Thiên Chúa. Thiên Chúa đã quá yêu loài người đến độ không ép buộc loài người, Thiên Chúa đã tạo dựng con người tự do. Vì “Muốn mọi người được cứu rỗi” (1Tm 2,4), Thiên Chúa làm mọi cách lôi kéo họ ra khỏi sự dữ và tội lỗi, dẫn đưa họ tới sự sống. Tuy nhiên Thiên Chúa hằng tôn trọng tự do của con người và nhìn nhận tầm quan trọng của những điều con người quyết định trong mức độ Đức ái và niềm tin của họ vào Đức Kitô Giêsu. “Đối với những kẻ tin vào Chúa, lạy Chúa, sự sống không bị huỷ diệt, nhưng biến đổi; và khi đời sống trần thế này chấm dứt, họ có sẵn một nơi cư ngụ vĩnh viễn ở trên Trời”.[53]

Hạnh phúc Thiên đàng không phải là nơi chỉ có hồn thiêng an nhàn hạnh phúc. Thiên Chúa đã nhập thể làm người, mang lấy thân phận con người, đã chết và chiến thắng sự chết để cứu con người cả hồn lẫn xác, chuộc lại một khởi đầu tốt đẹp của công trình tạo dựng mà con người đổi trao để lãnh lấy sự hư hoại. Thuật ngữ “thân xác” chỉ con người trong thân phận yếu đuối phải chết (St 6,3; Tv 56,5; Is 40,6). “Xác sống lại” có nghĩa la sau khi chết, không phải chỉ có linh hồn bất tử, vẫn tiếp tục sống, nhưng chính “thân xác phải chết” (Rm 8,11) cũng sẽ sống lại[54]. Trong một lời phác hoạ thật xa xưa nói về những gì Thánh Linh Thiên Chúa đã thực hiện khi Người xâm nhập  cơ thể và xác thịt của chúng ta, Thánh Phaolô nhấn mạnh sự mới mẻ tận căn của một cơ thể thiêng liêng như sau: “Điều được gieo trong đất thì trở về hư nát, con điều phục sinh thì không thể hư nát;…điều được gieo là một cơ thể nhân loại, nhưng điều phục sinh là một cơ thể thiêng liêng” (1Cr 15,42-44). Xác sống lại trong khuôn khổ tạo vật mới, hoàn toàn là công trình của quyền năng Thiên Chúa và giống như một sự hạ sinh mới (x. Rm 8,22-23; 1Cor 15,50-53).  

Qua phần trình bày trên, ta thấy Giáo lý của Phật giáo về sự chết và luân hồi có những điểm không thể được chấp nhận trong niềm tin của tín hữu Công Giáo, và hoàn đối lập với Giáo lý Cánh chung Kitô học mà ta có thể lược tóm trong bốn điểm cơ bản như sau:[55]

a/ Có nhiều sự hiện hữu trên trần gian. Cuộc sống hiện tại của chúng ta không phải là cuộc hiện sinh mang thân xác lần thứ nhất và là lần cuối cùng. Thân xác vật chất luôn được tạo thành mới.

b/ Giáo thuyết luân hồi sẽ đưa đến kết luận: Sau ít nhiều thế kỷ, tất cả đạt tới sự viên mãn cuối cùng của một tinh thần thuần tuý. Và như thế là phủ nhận giá trị của thời gian hiện tại, và phủ nhận Hoả ngục.

c/ Nhờ công nghiệp của chính mình mà con người đạt tới mục đích cuối cùng, giáo lý tự độ này phủ nhận việc Cứu Độ.

d/ Cũng theo giáo thuyết luân hồi, linh hồn (không vĩnh cửu) có xu hướng tiến tới một sự độc lập khỏi thân xác. Trên con đường này, linh hồn đạt tới một tình trạng cuối cùng, hoàn toàn được giải thoát khỏi thể xác và đọc lập khỏi vật chất, như thế phủ nhận việc sống lại.

Bốn yếu tố trên tạo thành nhân sinh quan luân hồi, hoàn toàn trái nghịch với những xác quyết nền tảng của Mạc khải Kitô giáo, là một thứ Nhị nguyên trong đó thân xác hoàn toàn là dụng cụ của linh hồn, mà con người phải từ bỏ sau mỗi cuộc hiện sinh trần thế để nhận một thân xác khác hoàn toàn khác biệt. Trong lãnh vực Cánh chung, lý thuyết luân hồi phủ nhận khả năng bị đoạ đày vĩnh viễn và sự sống lại của thân xác. Sai lầm chính yếu của thuyết này à ở chỗ phủ nhận Cứu độ học của Kitô giáo.[56]

3. Thái độ cần có để đối thoại với Phật giáo

Đã qua rồi cái thời sống bên nhau mà không biết đến nhau. Cũng qua rồi cái thời mà Giáo sĩ, giáo dân có thể không lưu ý đến anh em Phật giáo, và sống như họ không có gì để ta học hỏi thêm, hoặc để đóng góp vào việc xây dựng lại xứ sở rất cần thiết trong lúc này.

Ta cần gặp gỡ anh em Phật giáo, mặc dầu chỉ để sống theo sát hơn những chỉ thị Chúa Giêsu đã vạch ra cho chúng ta, và đã được ghi trong Phúc âm của Ngài. Ta cần gặp họ, còn là để ta cùng với họ và với tất cả các nhóm tôn giáo khác, học bài học đối thoại với loài người. Ta cần gặp họ, để với họ và với Chúa, ta xây dựng một tương lai đầy tình huynh đệ hơn, thịnh vượng hơn, mà tất cả, không trừ một ai đều được hưởng: “Hết mọi quốc gia chỉ tạo thành một cộng đồng duy nhất, có chung một nguồn gốc và một cùng đích là Thiên Chúa, Đấng quan phòng, săn sóc mọi người, Đấng hằng bày tỏ lòng nhân hậu và sự tiếp cứu của Ngài cho hết thảy”.[57] 

Cuộc đối thoại giữa Phật tử và Kitô hữu chắc chắn sẽ đóng một vai trò quan trọng trong tương lai. Chúng ta thấy rõ những khó khăn của việc đối thoại, và trong đó mỗi Kitô hữu đếu có trách nhiệm. Nhưng để đối thoại diễn ra trong những điều kiện tốt đệp nhất, mỗi Kitô hữu cần thực sự cố gắng đào sâu niềm tin của mình trong Giáo hội và trong chừng mực có thể được, cố gắng hiểu biết xem các Phật tử sống niềm tin của họ thế nào. Nếu đối thoại được xây dựng trên sự tôn trọng người khác, với lòng khiêm tốn, và sự chân thành,… chắc chắn sẽ có kết quả tốt đẹp và sẽ giúp các Kitô hữu đào sâu niềm tin của mình. (Phật giáo và đức tin công giáo). Để được như thế, bài này xin được đưa ra một vài tâm tình dựa theo “Những chỉ dẫn thực hành cho cuộc đối thoại với anh em Phật giáo”, do Văn Phòng Liên Lạc với các Tôn giáo ngoài Kitô giáo giới thiệu trong tập “Chỉ nam thực hiện đối thoại”, rút trong quyển “Gặp gỡ anh em Phật giáo”, đã được Đức Tổng Giám Mục Phaolô Nguyễn Văn Bình giới thiệu ngày 5 tháng 4 năm 1973, tại Sài Gòn.

[60] Jonhston, trong bài “A propos des Bouddhistes du Sud”, tạp chí “Rythmes du mond”. 1968, số 2-3.