Lm. Giuse Nguyễn Đức Quang,
Giáo sư bộ môn Luân Lý: Đại chủng viện Thánh Giuse Sài Gòn, Trung Tâm Học Vấn Đaminh.

(Viết theo Richard M. Gula SS., trong tác phẩm nhan đề Reason Informed by Faith, 1989, Nxb. PauliSt. Press, New York trg. 20-40 và trg. 301-306).

b. - Sự thay đổi cách nhìn nêu trên được phản ánh trong nền thần học của Vaticanô II mà Hiến chế về Giáo hội trong thế giới ngày nay Gaudium et Spes là một thí dụ điển hình. Hiến chế nói đến việc “đọc ra những dấu chỉ thời đại” với một sự khả tín nào đó, bởi vì Hiến chế này nhìn nhận : “Từ một quan niệm tĩnh về vũ trụ, nhân loại đã bước sang một quan niệm động và tiến hóa hơn, do đó phát sinh những vấn đề hết sức phức tạp và mới mẻ đòi hỏi phải có những phân tích và tổng hợp mới” (số 5). Điểm nền tảng mà Hiến chế chấp nhận ở đây là thái độ sẵn sàng trước những đổi thay, kêu gọi Giáo hội phải trải qua những cuộc canh tân liên tục, tiến hành những cuộc đối thoại như phương thế giảng dạy và học tập, tập trung vào việc hoán cải trong đời sống luân lý và hướng tới việc công thức hóa lại những nguyên tắc đã tồn tại từ lâu, vì thân phận của Giáo hội là một dân tộc lữ hành của Chúa.

- Giáo hội thừa nhận việc nhận thức lịch sử có vai trò của nó trong những giáo huấn chính thức của mình. Thí dụ Thông điệp Divino Afflante Spiritu (1943) được coi như tài liệu hiến chương cho vấn đề này. Kế đến là huấn thị của Ủy ban Giáo hoàng về Kinh thánh “The historical Truth of Gospel” (1964) và gần hơn là Hiến chế Dei Verbum bàn về Mạc khải (1965) cũng nằm trong chiều hướng này. Những tài liệu này nhìn nhận Kinh thánh chứa đựng Lời Chúa, nhưng Lời Chúa lại được diễn tả bằng những lời giới hạn của con người vào những thời kỳ khác nhau. Những điều kiện giới hạn này cũng ảnh đến cách trình bày của Kinh thánh.

Năm 1971, trong Thông điệp Octogesima Advenius (thường được gọi cách bình dân là Thông điệp Kêu gọi hành động), ĐGH Phaolô VI đã nói: “Đứng trước những tình huống thay đổi rộng lớn, việc phát biểu một sứ điệp thuần nhất (unified) và đưa ra một giải pháp có giá trị phổ quát là điều khó khăn đối với chúng tôi” (số 4).

Trong luân lý, y học cũng có tầm hoạt động của việc nhận thức lịch sử. Tuyên ngôn của Giáo hội về an tử cho thấy chịu ảnh hưởng của khuynh hướng này.Tuyên ngôn này muốn duy trì nội dung giáo huấn được chứa đựng trong nguyên tắc phân biệt giữa việc trị liệu theo phương thế thông thường hay đặc biệt nhưng thừa nhận trong thứ ngôn ngữ này có sự mơ hồ và không thỏa đáng. Tài liệu gợi ý một công thức mới cho nội dung giáo huấn với ngôn ngữ dùng phương tiện “cân xứng và không cân xứng” (proprotionate và disproprotionate).

c. Nhưng ở một vài lãnh vực quan trọng khác, giáo huấn của Giáo hội dường như lại thiên về quan điểm cổ điển hơn là quan điểm hiện đại.

 - Trong lãnh vực luân lý tính dục chẳng hạn với Tuyên ngôn về luân lý tính dục “Persona Humana” (1975) phản ánh quan điểm cổ điển khi nhấn mạnh đến những điều vĩnh cửu và bất biến như : “Dĩ nhiên, trong lịch sử của nền văn minh, nhiều điều kiện cụ thể và những nhu cầu của đời sống con người đã thay đổi và còn tiếp tục đổi thay. Nhưng mọi tiến triển của luân lý và mọi kiểu sống phải được gìn giữ với những giới hạn bắt buộc bởi nguyên tắc bất biến dựa trên những thành tố và những mối liên hệ của con người, những thành tố và những mối liên hệ này vượt hẳn lên trên những điều bất tất của lịch sử” (số 3).

- Cũng một cung cách như thế, Thánh bộ Đức tin trong huấn thị Donum Vitae năm 1987 bàn về việc tôn trọng sự sống mới sinh nơi con người và về phẩm giá của việc tạo sinh với chủ đích trả lời vài câu hỏi mang tính thời sự cũng không nhất quán theo hẳn khuynh hướng nhận thức lịch sử cho dù là ở phần nhập đề Huấn thị này nhìn nhận những tiến bộ của khoa y sinh học mà Giáo hội phải lưu ý đến trong lập trường luân lý của mình (số 1). Nhưng đến những phần kế tiếp sau thì nội dung lại phản ánh quan điểm cổ điển với phương pháp diễn dịch như cũ và quan điểm luân lý lệ thuộc vào trật tự luân lý cố định và phi - tương quan. Cho nên lập trường về nhũng kỹ thuật chuyên biệt được suy diễn “theo các luật lệ đã được ghi tạc trong chính hữu thể của người nam và người nữ” (số 4). Khuynh hướng này hiển nhiên nằm trong thái độ phê phán việc cho phép thụ tinh đồng hợp (homologous) “trong ống nghiệm không”: “Phương pháp thụ tinh trong ống nghiệm IVF và chuyển phôi ET phải bị phê phán vì chính nó, và không thể dựa vào toàn bộ đời sống vợ chồng hoặc vào những hành vi giao hợp trước hay sau khi dùng phương pháp, mà bảo rằng cuối cùng chúng có thể đựợc coi là hợp pháp” (số 5).

d. - Tiến hành việc xét lại nền thần học luân lý hiện nay là một nỗ lực kết hợp chặt chẽ với một phương cách mạch lạc những điểm đặc trưng và lợi điểm của lối nhìn nhận thức lịch sử; trong khi vẫn không bỏ qua những giá trị bền vững của lối nhìn cổ điển. Thần học luân lý hiện nay muốn duy trì tính rõ ràng, tính kiên định (trước sau như một), và sự minh bạch của lối nhìn cổ điển; nhưng cùng lúc cũng tôn trọng sự tự do của con người, tính độc nhất của tình huống luân lý mang tính lịch sử, đặc tính chưa hoàn thành của đời sống luân lý được lối nhìn nhận thức lịch sử coi là có giá trị.

- Theo nhận định của Richard P. Mc Brien thì mối tương quan giữa hai lối nhìn này thuộc diện căng thẳng mang tính biện chứng. Và ông cho là có lẽ có sự khác biệt không thể hòa giải được giữa hai lối nhìn này:

Những người theo khuynh hướng cổ điển cho rằng người ta có thể biết và diễn đạt chân lý tuyệt đối theo những phương cách tự bản chất không bị ảnh hưởng bởi những giới hạn thông thường của thân phận con người. Bởi vì ngay từ nguyên tắc, họ chối bỏ lập luận cho rằng sự nhận thức và diễn đạt chân lý bị điều kiện hóa bởi lịch sử, cho nên thần học luân lý không thể chỉ theo một mình lối nhìn cổ điển này mà thôi trong việc trình bày những lập trường luân lý. Cách chung lối nhìn cổ điển lãnh đạm với khoa học xã hội về kiến thức và những khám phá của những bộ môn khoa học thực nghiệm, cũng như tác động của kinh nghiệm trên ý nghĩa và giới hạn của việc giảng dạy luân lý với sự diễn đạt chính xác. (x. Catholicism, Vol. 2, Nxb. Winston, 1980).

Nhưng đồng thời thần học luân lý hiện nay cũng không thể chỉ theo một mình khuynh hướng nhận thức lịch sử, bởi vì khuynh hướng này đánh giá thấp khả năng của những chuẩn mực luân lý hoàn chỉnh (well established), không tin những chuẩn mực này có thể cung cấp tính liên tục và ổn định cho đời sống luân lý và đi ngược lại những xu hướng thiên về chủ nghĩa cá thể (subjectivism) và thuyết tương đối trong những vấn đề luân lý.

* Thần học luân lý công giáo ngày nay tôn trọng tính liên tục của truyền thống và tính bất liên tục của kinh nghiệm con người.

3. Thay đổi trong phương pháp

Phương pháp của thần học hiện nay được phản ánh trong Hiến chế Gaudium et Spes với phần dẫn nhập : cứu xét nhu cầu khẩn thiết của thời đại hiện nay “dưới ánh sáng của Tin mừng và kinh nghiệm của con người” (số 46). Sự nhận định trên chạm nhẹ đến hướng của tập tài liệu ủng hộ khuynh hướng nhận thức lịch sử và phương pháp qui nạp trong thần học. Ta có thể dùng cách đối chiếu tương phản để thấy rõ sự thay đổi này.

a. Theo cách nhìn cổ điển thì những nguyên tắc trừu tượng của bản tính con người và của hành vi luân lý tạo nên nền tảng cho giáo huấn luân lý thành phổ quát và không có luật trừ. Lối nhìn này chỉ nhường chỗ rất ít cho việc bàn đến sự khai triển lịch sử, những điều phức tạp của cuộc sống con người hay thử áp dụng những chuẩn mực luân lý cho những tình huống luân lý khác nhau và phức tạp.

b. Đang khi đó lối nhìn nhận thức lịch sử của thần học luân lý hiện nay lại ủng hộ phương pháp thực nghiệm và qui nạp. Điều này không có nghĩa phương pháp diễn dịch không có chỗ đứng trong thần học luân lý hiện nay, vì nó vẫn còn có vai trò của nó. Nhưng thần học luân lý bây giờ thích khởi đầu với những điểm đặc thù lịch sử, những điều cụ thể và những đổi thay. Người ta không sẵn lòng đưa ra những kết luận độc lập với việc nghiên cứu về con người và những phức tạp trong cuộc sống con người. Điều này đòi hỏi những vấn đề lớn liên quan đến những chiều kích phát triển, cá vị, và xã hội của những kinh nghiệm sống. Để đi đến những kinh nghiệm này, những môn khoa học xã hội phải tạo nên một phần không thể thiếu trong việc suy tư về những vấn đề luân lý phức tạp.

- Phương pháp qui nạp cũng bao hàm việc hiểu biết và sử dụng những chuẩn mực luân lý. Những chuẩn mực này tiêu chuẩn hóa những phán đoán về loại người mà chúng ta phải trở thành và về điều mà chúng ta phải làm. Nhưng bởi vì phương pháp qui nạp lưu ý đến những điều cụ thể và mang tính lịch sử, cho nên chúng ta không còn có thể trông mong những chuẩn mực về cách ứng xử đọc ra hết mọi thứ từ trước được.

+ Phương pháp này giúp ta tránh được việc đòi hỏi sự chắc chắn tuyệt đối ở nơi chúng ta không thể có được điều đó.

+ Nó buộc chúng ta phải khiêm tốn hơn trong những đòi hỏi luân lý thăm dò trong những quyết định luân lý, mở ngỏ trước sự xét lại lập trường của mình nếu sự hiển nhiên cho phép điều đó.

- Một hàm ý khác nữa của phương pháp này đó là đòi thần học luân lý, bằng phương cách phê phán, phải lưu tâm đến những đóng góp của những môn khoa học thực nghiệm và của những chứng từ của những người thiện tâm.

Trong những vấn đề luân lý, kinh nghiệm là một nguồn mạch chắc chắn cho kiến thức luân lý về điều thiện ích của con người và cũng là nguồn mạch chắc chắn cho việc xác định những phán đoán luân lý. Điều này có nghĩa ta phải lưu tâm hơn tới kinh nghiệm của cộng đoàn luân lý và những hậu quả của những điều giúp đỡ hay cản trở việc phát triển toàn vẹn của đời sống con người trong tiến trình đưa ra những công thức và giải thích trong giáo huấn luân lý.

Việc nại đến những dữ liệu thực nghiệm và những chứng từ của những người thiện tâm sẽ làm dịu đi sự khắt khe của một vài diễn đạt và làm yếu đi những đòi hỏi những áp dụng chắc chắn và phổ quát. Thí dụ như ngày xưa với một vài vấn đề chúng ta phê phán rõ ràng về mặt luân lý (thủ dâm, ngừa thai, làm tuyệt sinh, tự do tôn giáo, hay cho vay lãi nặng) thì bây giờ được nhìn như những thực tế phức tạp hơn là cách diễn đạt trước đây được người ta chấp nhận.

- Hơn nữa, phương pháp qui nạp khích lệ tiến trình học hỏi giáo huấn tiến đến chân lý. Những kết luận của phương pháp này không đòi hỏi: phải tuyệt đối chắc chắn và không bị sai lầm, nhưng nó chấp nhận những giới hạn của những kết luận. Điều này đặt nền tảng trên sự kiện có thể có những điều hiển nhiên và hiểu biết giới hạn. Những sai sót lại là những phương tiện để hiểu biết trọn vẹn hơn. Phương pháp qui nạp không đòi hỏi giải quyết hoàn toàn vấn đề hay đóng lại cuộc tranh luận, nhưng nó luôn hướng mở tới những kinh nghiệm và hiểu biết mới.

Những kết luận chỉ là những bảng tóm lược thử nghiệm, không dứt khoát về tình trạng hiện tại của vấn đề mà thôi. Cho nên vào cuối cuộc thảo luận và sau khi cố gắng cách lương thiện để có một lập trường chính thức mà lại có những ý kiến bất đồng, thì những ý kiến này tự bản thân chúng lại trở thành những dữ kiện mới để giải thích và đánh giá để có được cốt lõi của sự thật.

III. NHỮNG PHƯƠNG PHÁP GIÚP CÓ ĐƯỢC QUYẾT ĐỊNH LUÂN LÝ

Ngoài hai lối nhìn cổ điển và hiện đại khi đề cập đến

vấn đề luân lý nói chung, có lẽ còn ba phương pháp chính giúp chúng ta sắp xếp những dữ kiện của kinh nghiệm luân lý để có được những quyết định luân lý. Chính vì thế ở đây ta nói đến những phương pháp, dưới góc độ thực dụng, giúp ta có được những chọn lựa và quyết định mang tính luân lý.
Theo cách phân loại của H. Richard Niebuhr trong tác phẩm The Responsible Self, Nxb. Harper and Row, New York, 1963, có ba phương pháp với ba lập trường khác biệt nhau:

1.  Lập trường nghĩa vụ học (Deontological position)

Chữ Deontology phát xuất từ tiếng Hy lạp: Deon có nghĩa là bổn phận, nghĩa vụ. Theo Niebuhr thì đây là phong cách “Người công dân”, tự nhận thức về các giới răn và quy luật.

Trường phái này tìm cách thiết lập luật lệ, bổn phận, điều đúng hay nghĩa vụ trên nền tảng những khía cạnh nội tại của hành vi hơn là những hậu quả của chúng.

Người ta tự đặt câu hỏi: “Tôi phải làm gì?” và trả lời câu hỏi: “Bổn phận tôi là gì?”. Theo truyền thống Thần học luân lý Công giáo cách chung tự nền tảng đã đồng hóa với khuynh hướng này khi thực hiện những quyết định luân lý.

2. Lập trường cứu cánh học (Teleological position)

Chữ Teleology phát xuất từ tiếng Hy lạp: Telos có nghĩa là mục đích. Theo Niebuhr thì đây là phong thái “Người xây dựng” (Man-the-builder), là người xây dựng một cái gì với mục đích.

Trường phái này trước tiên có liên hệ với việc xác định hành động nào nhắm đến mục đích nào. Người ta tự đặt câu hỏi: “Tôi phải làm gì?” và trả lời câu hỏi “Mục đích tôi là gì?”

3. Lập trường tính hữu trách (Responsibility  position)

Theo Niebuhr đây là phong thái “Người trả lời” (Man-Answerer). Cùng với câu tự hỏi: “Tôi phải làm gì?” là câu hỏi “Điều gì sẽ xảy ra?”. Với lối nhìn này thì điều đúng phải tốt làm nó phải hài hòa với bối cảnh tương quan.

Theo quan niệm này thì luật lệ, bổn phận vẫn tiếp tục có tầm quan trọng trong đời sống luân lý, nhưng chúng không thể nào bị tách ra khỏi mối liên hệ với tha nhân, với thế giới và với Thiên Chúa.