Phần thứ hai: Vài tiêu chuẩn của Kinh Thánh cho việc suy tư luân lý

Ngày nay nhiều vấn đề mới mẻ được đặt lên chẳng hạn như: bạo lực, khủng bố, chiến tranh, di dân, bảo vệ môi trường, lao động, sinh học, vv. Kinh Thánh có giải đáp nào cho những vấn đề ấy không? Dĩ nhiên là Kinh Thánh không đưa ra những câu trả lời cụ thể, nhưng Kinh Thánh cung cấp một số tiêu chuẩn có thể giúp chúng ta tìm ra những quy tắc hành động.

Văn kiện đề nghị hai tiêu chuẩn nền tảng và sau tiêu chuẩn đặc thù.

1/ Hai tiêu chuẩn nền tảng: bản tính con người và mẫu gương của Đức Giêsu.

a) phù hợp với hình ảnh Kinh Thánh về phẩm giá con người, và ơn gọi con người vào hiệp thông với Thiên Chúa (số 95-99);

b) phù hợp với mẫu gương của Đức Giêsu, lời dạy và cách cư xử của Người (số 100-103).

Tất cả mọi quyết định luân lý cần phải phù hợp với hai tiêu chuẩn nói trên. Tiêu chuẩn thứ nhất: Điều răn “chớ giết người” nhắm tới giá trị tích cực là tôn trọng sự sống. Việc tôn trọng sự sống cần phải được duy trì cho hết mọi người ở hết mọi lứa tuổi, kể cả đối với những thành phấn yếu kém xét về sản xuất kinh tế. Việc tôn trọng sự sống khiến cho Giáo hội duyệt lại thái độ đối với án tử hình và đối với chiến tranh, đưa đến việc tôn trọng mọi hình thức sự sống, kể cả thảo mộc và động vật, và bảo vệ thụ tạo. Việc tôn trọng sự sống bắt nguồn từ Thiên Chúa là nguyên ủy của muôn loài. Một cách tương tự như vậy, điều răn “chớ ngoại tình” cung cấp rất nhiều suy nghĩ về giá trị của trách nhiệm cá nhân. Đôi hôn nhân được mời gọi làm chứng tá cho

tình yêu vững bền của Thiên Chúa. Điều răn này không chỉ ngăn cấm sự tháo thứ luân lý nhưng còn bảo vệ ý nghĩa trọn vẹn của hôn nhân trong chương trình của Thiên Chúa. Tiêu chuẩn thứ hai là sự phù hợp mẫu gương của Đức Giêsu. Việc bắt chước Đức Giêsu được mô tả như là “trọng tâm của luân lý Kitô giáo” (số 100). Bản văn cơ bản là bài giảng trên núi. Các mối chân phúc chứng tỏ phẩm giá của những con người trong những tình trạng bi thảm nhất. Đức Giêsu là hiện thân của những giá trị và tình trạng ấy nơi sự khó nghèo, khiêm tốn của bản thân, cũng như cảnh chịu bách hại. Đồng thời Người cũng kiện toàn và đào sâu của Lề luật, khi đề ra sự “công chính” lớn hơn cho con cái Thiên Chúa. Tuy bài giảng trên núi phản ánh điều kiện của con cái Chúa trong thời viên mãn của Nước Trời, nhưng những lời giảng và tấm gương của Đức Giêsu không phải là lý tưởng không thể với tới. Những định hướng mà Đức Giêsu đề ra có giá trị như những mệnh lệnh luân lý: chúng khuyến khích người môn đệ hãy sống phù hợp với các giá trị của Nước Trời.

2/ Sáu tiêu chuẩn đặc thù.

Ngoài hai tiêu chuẩn nền tảng, văn kiện còn đề ra sáu tiêu chuẩn đặc thù, dựa trên những nhận xét là: (1) Kinh Thánh tỏ ra cởi mở với luật tự nhiên (tương đồng); (2) Kinh Thánh cương quyết chống lại những gì tương phản với các giá trị (tương phản); (3) Kinh Thánh chứng tỏ một sự tinh luyện ở vài quan điểm luân lý (tiến triển); (4) Kinh Thánh đề cao chiều kích cộng đồng của luân lý (cộng đồng); (5) Kinh Thánh cung cấp cho con người một động lực để tiến đến sự trọn hảo (cứu cánh); (6) Kinh Thánh cho thấy rằng không phải tất cả mọi nguyên tắc đều có giá trị ngang nhau (phân định). Mỗi tiêu chuẩn được minh hoạ bằng những bản văn Cựu ước và Tân ước cùng với vài thí dụ áp dụng cho thời buổi hôm nay.

a) Sự tương đồng (convergema: số 105-110). Chúng ta gặp thấy một sự tương đồng không nhỏ giữa Kinh Thánh với những quy tắc, lề luật, mệnh lệnh luân lý của các dân tộc khác, ra như một thứ luân lý phổ quát. Trong Cựu ước, chúng ta thấy sự tương đồng giữa luật của Ngũ thư với các bản luật cổ khác (chẳng hạn bộ luật Hammurabi). Các sách Khôn ngoan thường phản ánh sự khôn ngoan của các dân tộc khác. Trong Tân ước, bản liệt kê các nhân đức trong các thư thánh Phaolô củng giống như mối quan tâm của các triết học đương thời (chẳng hạn phái Khắc kỷ) muốn chế ngự các dục tình. Điều mới mẻ là thánh Tông đồ thêm vào Thần Khí của Đức Giêsu là Đấng nâng đỡ bản tính yếu đuối của chúng ta. Điều này khuyến khích chúng ta hãy đối thoại với tất cả mọi người và với mọi văn hoá để tìm ra một lối cư xử chung trước các vấn để hiện nay, tựa như: nhân quyền, sự bình đẳng giữa phái tính, công lý, bảo vệ môi trường.

b) Sự tương phản (contrapposizione: số 111-119). Luân lý Kinh Thánh trân trọng tất cả những gì tốt đẹp trong thế giới, nhưng đồng thời cũng chống lại hết mọi hình thức tội lỗi và bất công. Các ngôn sứ trong Cựu ước cũng như thánh Phaolô trong Tân ước đều chống lại các tội lỗi, nghĩa là sự vi phạm mối tương quan với Thiên Chúa cũng như những vi phạm phẩm giá và quyền lợi của tha nhân: thờ ngẫu tượng, tham lam tiền bạc đưa đến việc bóc lột người nghèo. Những hình thức ấy vẫn tiếp diễn vào thời đại chúng ta, qua những hình thức ngẫu tượng mới, thờ phụng cá nhân, giai cấp, chủng tộc; hoặc hình thức loại bỏ Thiên Chúa ra khỏi xã hội và dẫn đến sự bóc lột người nghèo, chạy theo lợi nhuận; hoặc những chế độ tự phong cho mình vai trò Thượng đế để áp đặt một ý thức hệ. Sự kháng cự những hình thức tội lỗi đã nhiều lần đưa buộc các tín hữu phải kiên trì can đảm làm chứng cho chân lý.

c) Sự tiến triển (progressione: số 120-125). Người ta nhận thấy một sự tiến triển trong các quy luật luân lý từ Cựu ước sang Tân ước; vì thế không thể nào xếp tất cả các mệnh lệnh ấy ngang hàng với nhau (n.120). Kinh Thánh không phải là một hệ thống luân lý cứng nhắc, nhưng là một ý thức tăng trưởng theo dòng mạc khải, cách riêng nhờ ánh sáng của mầu nhiệm phục sinh của Đức Kitô phục sinh và ân huệ của Thánh Linh. Ta có thể nhận thấy sự tiến triển qua ba thí dụ. Vào lúc khởi nguyên, sự báo oán xem ra quá mức (St 4,23-24), vì thế được điều chỉnh bởi luật talion (đền bù cân bằng: mắt đền mắt, răng đền răng (Xh 21,23-24); nhưng lại bị Đức Giêsu xét lại trong Bài giảng trên núi (Mt, 5.39): Thiên Chúa là Đấng tha thứ, và yêu cầu loài người cũng hãy làm như vậy. Vào thời xưa, tục đa thê được chấp nhận; rồi chế độ đa thê tiến đến độc thê với ly dị, và cuối cùng Đức Giêsu chủ trương độc thê nhưng không được ly dị (Mt 5,31-32). Một thí dụ nữa là hệ thống các hy lễ trong Cựu ước được thay thế bằng hy lễ duy nhất của Đức Kitô và phụng vụ mới của những Kitô hữu là các tư tế vương giả[8].

d) Chiều kích cộng đồng (dimensione comunitaria: số 126-135). Con người mà sứ điệp luân lý nhắm tới không phải là cá nhân đơn độc nhưng là những phần tử của một cộng đồng. Do đó không ai có thể tự mình ấn định những quy luật hành động nhưng cần phải quy chiếu về cuộc sống trong cộng đồng. Dân Thiên Chúa trong Cựu ước chuẩn bị cho đoàn dân mới của Đức Kitô, được mời gọi sống trong hiệp thông, được mời gọi thực hành “sự công chính lớn hơn” bao hàm lòng thương yêu dành cho hết mọi người, kể cả người thù địch, củng như mối quan tâm dành cho người nghèo, người ngoại kiểu.

e) Cứu cánh (finalità: số 136-149). Tiêu chuẩn này nêu bật tầm quan trọng của đức hy vọng trong luân lý Kitô giáo. Niềm hy vọng vào cuộc sống tương lai là một động lực quyết liệt cho các hành động của chúng ta. Theo Kinh Thánh, cuộc đời ở trần gian này không khép kín, bởi vì chúng ta sống trong một chân trời cánh chung đã được khai mở trong cuộc Phục sinh của Đức Giêsu. Cái chết và cuộc phục sinh của Người mang lại tia sáng mới cho những mối lo âu của con người trước cái chết, và xác nhận những nỗi niềm trông mong của nhiều trang Kinh Thánh. Viễn tượng của cuộc sống kết hợp với Thiên Chúa khiến cho ta dễ chấp nhận con đường thập giá. Thánh Phaolô nhắc nhở các tín hữu hãy tìm kiếm những sự trên cao, nơi mà Đức Kitô ngự trị (x. C1 3,1). Hội thánh mong đợi thời viên mãn ấy, vì biết rằng một ngày kia mình sẽ yêu mến Đức Kitô như Người yêu mình.

f) Phân định (discernimento: số 150-154). Không phải tất cả các mệnh lệnh luân lý đọc thấy trong Kinh Thánh đều có giá trị ngang nhau, bởi vì có sự tiến triển như vừa nói. Vì thế đến sự phân định về phía cộng đoàn cũng như cá nhân. Cần phải nghiên cứu kỹ lưỡng bối cảnh của mỗi mệnh lệnh, để thẩm định giá trị của nó: điều gì có giá trị cho hết mọi nơi mọi thời, và điều gì đã lỗi thời. Sự phân định cũng cần thiết trong những quyết định hằng ngày của chúng ta. Việc phân định cần được hướng dẫn bởi lương tâm và cộng đoàn, trong đó cần lưu ý đến sự tiến triển của Truyền thống Hội thánh[9].

Kết luận

Như đã nói ở đầu, có nhiều cách thức để bàn về “Kinh Thánh và luân lý”. Ngoài những khó khăn đã nêu, thiết tưởng cũng cần lưu ý đến những khó khăn thuộc lãnh vực phương pháp luận:

- phải đọc Kinh Thánh như thế nào (phương pháp lịch sử? phương pháp thần học?)

- phải hiểu thần học luân lý như thế nào (sự phân biệt với thần học tín lý, thần học tâm linh?)

- ngoài Kinh Thánh ra, thần học luân lý còn phải tham khảo những nguồn nào khác nữa hay không?

1/ Câu hỏi thứ ba dễ trả lời hơn cả. Thần học luân lý không chỉ quy chiếu về Thánh Kinh mà còn phải khảo sát truyền thống Hội thánh cũng như kinh nghiệm con người nữa[10]. Chắc hẳn thần học luân lý là nơi mà ta thấy nổi bật hơn sự đối thoại giữa “đức tin” và “lý trí”. Ở đây lý trí được hiểu không những là triết học mà còn các khoa học nhân văn khác (x. Thông điệp Fides et ratio số 98).

2/ Vêề câu hỏi thứ hai, chúng ta có thể nói rằng văn kiện này đã trình bày vài cái nhìn mới về luân lý. Luân lý không phải là một mớ những lệnh truyền và cấm giới. Luân lý là một sự đáp trả ơn gọi. Thiên Chúa đã mạc khải cho con người biết ơn gọi cao quý của mình; một khi đã nhận ra ơn gọi (“quà tặng” ấy), con người đón nhận và trả lời: đây là cấu trúc đối thoại của “gọi-đáp” (tiếng Đức Wort-Antwort), mà chúng ta đã quen gặp nơi phạm trù “giao ước”. Lời gọi này mang tính cách năng động: con người luôn cố gắng đáp lại tiếng gọi trải qua những hoàn cảnh khác nhau trong cuộc đời[11].

3/ Đối với câu hỏi thứ nhất, chúng tôi không muốn đi sâu vào phương pháp chú giải Kinh Thánh[12], nhưng chỉ muốn đưa ra vài nhận xét sau đây:

a) Dĩ nhiên, không thể đọc bản văn Kinh Thánh theo chữ đen, nhưng cần phải phân tích bản văn trong bối cảnh lịch sử của nó, ngõ hầu phân biệt điều gì lệ thuộc vào thời gian và không gian, và điều gì có giá trị thường hằng (chúng ta tạm đặt tên là “nguyên tắc lịch sử”); bên cạnh đó, cũng cần nắm giữ vài nguyên tắc căn bản thần học về lịch sử mạc khải (chúng ta tạm đặt tên là “nguyên tắc thần học”), chẳng hạn như: sự tiến triển từ Cựu ước sang Tân ước, hoặc chiều kích Hội thánh, chiều kích cánh chung, tính duy nhât của toàn thể bộ Kinh Thánh. Nói cho cùng, Lời Chúa không phải là những chữ viết nhưng chính là Ngôi Lời Thiên Chúa nhập thể.

b) Văn kiện đã đưa ra hai nhóm tiêu chuẩn để giải thích Sách thánh: hai tiêu chuẩn nền tảng và sáu tiêu chuẩn cụ thể. Thoạt tiên xem ra các tiêu chuẩn cụ thể có vẻ hữu dụng hơn nhưng trên thực tế, hai tiêu chuẩn nền tảng lại quan trọng hơn. Thực vậy, người ta thường hiểu luân lý như một mớ các điều luật dạy cách cư xử trong những trường hợp cụ thể. Nhưng đó là não trạng của xã hội Do thái cổ thời (cũng tương tự như đạo Islam ngày nay), khi mà người ta còn lẫn lộn thần quyền và thế quyền, luân lý và hình luật, vì thế người ta muốn quy định tất cả mọi chi tiết kể cả liên quan đến y tế (x. các luật lệ quy định đồ ô uế)[13]. Các chi tiết ấy hầu như đã lỗi thời. Vì thế ngày nay người ta có khuynh hướng muốn tìm ra những “giá trị”, “định hướng” tổng quát có giá trị vững bền, hơn là những quy định chi tiết chỉ áp dụng tùy nơi tùy thời. Các giá trị (hoặc định hướng) sẽ hướng dẫn chúng ta trong cách suy xét, quyết định, hành động trong những trường hợp cụ thể. Dĩ nhiên, mỗi tác giả có thể chú trọng đến một vài “giá trị căn bản”, tựa như: giao ước, đi theo Đức Kitô, đời sống mới trong Thánh Linh, sự công chính của Nước Trời, agape, vv. Văn kiện đưa ra hai tiêu chuẩn căn bản: bản tính con người và bắt chước Chúa Giêsu, mà ta có thể gọi là “luật tự nhiên” (phẩm giá con người) có giá trị cho tất cả mọi người, và “Tin Mừng” (mẫu gương Đức Kitô). Hai tiêu chuẩn này mời gọi chúng ta một đàng biết hợp tác với tất cả mọi người để xây dựng một xã hội xứng với con người (dựa trên những tuyên ngôn về nhân quyền, bảo vệ thụ tạo), cũng như nhìn nhận những giá trị luân lý trong các nền văn hoá của các dân tộc[14]; đàng khác, nhìn nhận phẩm giá đặc biệt của người Kitô hữu, đó là được thông dự vào đời sống Thiên Chúa. Luân lý Kitô giáo vừa bao gồm “luân lý tự nhiên” vừa bao gồm chiều kích huyền bí, chiều kích của ba đức tin cậy mến. Luân lý Kitô giáo không nhằm đến sự kiện toàn bản thân, nhưng mở ra đến gặp gỡ Thiên Chúa nhờ Đức Kitô trong Thánh Linh.

Chúng tôi xin kết thúc bài này với một câu hỏi bỏ ngỏ, dành cho các nhà chuyên môn: cuối cùng, ai có thẩm quyền để bàn về “Kinh Thánh và luân lý”: nhà chú giải Kinh Thánh? Hay là thần học luân lý? Thật khó nói: các nhà chú giải Kinh Thánh có lẽ chỉ giới hạn vào việc phân tích bản văn, chứ không chuyên môn về những câu hỏi nhân sinh hiện đại; đối lại, các nhà thần học luân lý rất quan tâm đến các chuyện nhân sinh hiện đại nhưng lại không quen thuộc với bản văn Kinh Thánh. Sự hợp tác liên ngành thật là quan trọng.

--------------------------------------------------------------------------------